چالش‌ها و ملاحظات اخلاقی در طرح‌های توسعه کشاورزی و اصلاح اراضی ایران (با تأکید بر طرح طوبی)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی اخلاق اسلامی. دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

2 گروه معارف اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان دانشگاه شهید بهشتی. تهران، ایران (نویسنده مسئول).

چکیده

طرح طوبی گرچه در توسعه اقتصادی جوامع روستایی مؤثر بوده است، اما اجرای آن به دلیل برخی مشکلات با کندی مواجه شده است. بخشی از مشکلات می‌تواند ناشی از بی‌توجهی به ملاحظات اخلاقی باشد. این پژوهش با هدف بررسی چالش‌های اخلاقی طرح طوبی و باتکیه‌بر ارزش‌ها و اصول اخلاق اسلامی، به چهار پرسش اساسی پاسخ می‌دهد: 1. بر اساس آموزه‌های اسلامی، ارزش‌های بنیادین حاکم بر بهره‌مندی انسان از محیط‌زیست کدام‌اند؟
2. این ارزش‌ها چگونه در اسناد بالادستی حوزه کشاورزی انعکاس یافته‌اند؟ 3. ارزش‌ها و اصول اخلاقی به‌دست‌آمده چگونه در آیین‌نامه اجرایی طرح طوبی بازتاب یافته‌اند؟ 4. بر پایه ارزش‌ها و اصول اخلاقی و با استناد به تحقیقات میدانی موجود، در اجرای طرح طوبی چه ملاحظات اخلاقی مطرح است؟ پاسخ این پرسش‌ها از طریق تحلیل دیدگاه‌های آیت‌الله جوادی آملی درباره رفتار انسان با محیط‌زیست، تحلیل محتوای چهارده سند بالادستی حوزه کشاورزی، تحلیل محتوای آیین‌نامه اجرایی طرح طوبی، و بررسی پژوهش‌های میدانی مرتبط با این طرح به‌دست‌آمده است. بر اساس یافته‌ها، چهار ارزش بنیادین شامل سلامت و تعادل محیط‌زیست، عدالت در بهره‌مندی از منابع طبیعی، عدالت بین‌نسلی و احترام به حیات غیرانسانی شناسایی شد و اصول اخلاقی متناظر با این ارزش‌ها از اسناد بالادستی کشاورزی استخراج شد؛ سپس مشخص شد که تمرکز آیین‌نامه طرح طوبی عمدتاً بر بهره‌برداری اقتصادی بوده، و دغدغه حفاظت از زیست‌بوم‌ها، حفظ حقوق جوامع محلی و رعایت حقوق بین‌نسلی در آن ضعیف است. این طرح در مرحله اجرا نیز با چالش‌های اخلاقی متعددی روبه‌روست؛ ازاین‌رو بازنگری آن باتوجه‌به ملاحظات اخلاق زیست‌محیطی ضروری به نظر می‌رسد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Ethical Challenges and Considerations in Agricultural Development and Land Reform Projects in Iran (with Emphasis on the Tooba plan)

نویسندگان [English]

  • Zeynab Sadat Javadi 1
  • Fatemeh Vojdani 2
1 PhD student in Islamic Ethics Education (Bachelor of Agricultural Engineering), Faculty of Theology and Religious Studies, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
2 Department of Islamic teachings, Faculty of Theology and Religious Studies, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran (Corresponding Author).
چکیده [English]

Introduction:Agriculture is one of the pillars of food security, economic development,
and environmental sustainability. The Tooba Plan, launched in the early 2000s, was implemented to strengthen this sector. Although the plan has achieved certain successes in economic dimensions, it has also faced serious challenges such as land-use change, land grabbing, and unsustainable exploitation of resources. These problems, to some extent, can be attributed to neglect of ethical considerations. Accordingly, this study examines the Tooba Plan from the perspective of Islamic ethical values and principles, seeking to answer four key questions: According to Islamic teachings, what are the fundamental values regarding how humans should utilize the environment? How have these fundamental values been reflected, and under what ethical principles, in agricultural policy documents? To what extent have the identified values and ethical principles been incorporated into the executive bylaw of the Tooba Plan? Based on the identified values and ethical principles, and in reference to available field studies, what ethical considerations emerge in the implementation of the Tooba Plan?
Method: The ethical–environmental thought of Ayatollah Javadi Amoli was first selected as the foundation for identifying fundamental values. Subsequently, fourteen upstream policy documents related to agriculture and natural resources were analyzed in terms of ethical principles. Following this, the executive bylaw of the Tooba Plan was evaluated, and finally, field studies on the implementation and consequences of the plan were reviewed in order to provide a comprehensive picture of its ethical strengths and weaknesses.
Findings: Based on the views of Ayatollah Javadi Amoli, four fundamental values were identified: preservation of environmental health and balance, justice in the utilization of natural resources, intergenerational justice and rights, and respect for non-human life. Corresponding ethical principles derived from these values were then traced in upstream agricultural policy documents. The findings revealed that upstream documents in the
field of natural resources primarily emphasized avoiding unsustainable exploitation
and maintaining ecological balance, and to some extent addressed the rights of future generations. However, intrinsic rights of living beings, wildlife and natural habitats, equitable access for social groups, and active participation of local communities were largely overlooked. At the implementation level, although the Tooba Plan has in some regions contributed to increased employment, household income, and land value, it has also generated adverse consequences such as rangeland degradation, loss of native species, land-use conversion for villas and land grabbing, decline of traditional livelihoods, and inequities in the land allocation process.
Discussion: The weakness in ethical considerations within the Tooba Plan has led to
its implementation being pursued primarily within the framework of economic interests.
The roots of these challenges can be traced back to the insufficient attention to ethical dimensions in upstream agricultural policy documents. Employing the framework of Islamic ethics can contribute to addressing these shortcomings and guiding future reforms.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ethics
  • Environmental Ethics
  • Agricultural Ethics
  • Land Reclamation
  • Agricultural Development
  • Tooba Plan
قرآن کریم.
آیین‌نامه اجرایی بند (الف) تبصره (20) قانون بودجه سال 1381 کل کشور (1381). مرتبط با طرح طوبی.
آیین‌نامه اجرایی قانون شکار و صید (1346). مصوب هیئت وزیران، شامل 36 ماده.
آیین‌نامه جلوگیری از آلودگی آب (1373/02/18). مصوب هیئت وزیران، به استناد ماده 46 قانون توزیع عادلانه آب، مشتمل بر 22 ماده و 7 تبصره.
آیین‌نامه مربوط به بستر و حریم رودخانه‌ها و انهار (1379). مصوب هیئت وزیران به استناد ماده 51 قانون توزیع عادلانه آب (1361)، با اصلاحیه بند خ ماده 1 در سال 1382.
جوادی آملی، عبدالله (1386). سرچشمه اندیشه، ج3. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1388). اسلام و محیط زیست. چاپ ششم. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1389). تفسیر موضوعی قرآن کریم، ج.17. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1396). آرشیو دروس خارج تفسیر 91-92. اصفهان: مرکز تحقیقات رایانه‌ای قائمیه.
جوادی آملی، عبدالله (1396). مفاتیح‌الحیاه. قم: اسراء.
جوادی آملی، عبدالله (1432ق). تسنیم: تفسیر قرآن کریم، ج.10. قم: اسراء.
رستمی، کمال (1397). ارزیابی طرح طوبی کامیاران (دهستان ژاورود). پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه کردستان.
سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در مورد منابع آب (1377/10/23). ابلاغیه مقام معظم رهبری، شماره 1/76230 مورخ 03/11/1379.
سیاست‌های کلی نظام جمهوری اسلامی ایران در مورد منابع طبیعی (1377/10/23). ابلاغیه مقام معظم رهبری، شماره 1/76230 مورخ 03/11/1379.
قاسمی، مهدی، قلی‌زاده، حیدر و بادسار، محمد (1395). بررسی اثرات اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی طرح طوبی در استان چهارمحال‌وبختیاری. برنامه‌ریزی منابع جنگلی، 1(2): 20-11.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (1358). اصل 45، بازنگری شده در 1368. تهران: مجلس شورای اسلامی.
قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران (با اصلاحات 1368). تهران: مجلس شورای اسلامی.
قانون حفاظت و بهسازی محیط زیست (1353/03/28). مشتمل بر 21 ماده و 8 تبصره. تهران: مجلس شورای اسلامی.
قانون توزیع عادلانه آب (1361/12/16). مصوب مجلس شورای اسلامی، مشتمل بر 52 ماده، 29 تبصره و یک آیین‌نامه اجرایی. تهران: مجلس شورای اسلامی.
قانون مجازات اسلامی (1375). با اصلاحات مصوب 1376. تهران: مجلس شورای اسلامی.
کرمی، حمیدرضا و عفتی، محمد (1392). ارزیابی آثار اقتصادی و اجتماعی طرح طوبی در استان لرستان. مجله روستا و توسعه، 16(2): 111-132.                                                                                   http://doi:10.0490/RVT.018.59285
لطفی، بیان (1399). بررسی کارایی اقتصادی طرح طوبی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد. دانشگاه کردستان.
محمد بن علی بن ابراهیم احسائی (ابن ابی جمهور) (1405ق). عوالی اللئالی العزیزیه فی الاحادیث الدینیه. تحقیق: آقا مجتبی محمدی عراقی. قم: سیدالشهدا.
مسعودی‌نیا، محمد (1396). تحلیلی بر نقش تملک اراضی ملی در روند توسعه با تأکید بر اجرای طرح باغات طوبی (مطالعه موردی: شهر باسمنج). مجله حقوق محیط زیست، 2(4): 95-82.
مصوبات در زمینه جلوگیری از آلودگی آب شرب تهران در حوزه‌های آبریز کرج، لتیان و لار. (16/06/1378 و 04/03/1381). شورای عالی امنیت ملی جمهوری اسلامی ایران.
مصوبات جلسه درباره آلودگی آب شرب تهران (27/11/1375). شورای عالی حفاظت محیط زیست جمهوری اسلامی ایران.
مهدوی، داوود؛ فتاحی، کریم (1392). تحلیل و ارزیابی طرح‌های توسعه باغی (طرح طوبی) در توسعه اقتصادی نواحی روستایی: مطالعه موردی روستاهای دهستان سامان. دومین کنفرانس بین‌المللی مدیریت، کارآفرینی و توسعه اقتصادی.
مهدوی‌مطلق، شهرام (1401). اجرای طرح‌های طوبی و گلخانه‌ای بهانه‌ای برای زمین‌خواری شده است (23/5/1401). خبرگزاری مهر. کد خبر:                                                                     https://www.mehrnews.com/news/5563120
Scott, D. N. (2014). What is Environmental Justice? Osgoode Legal Studies Research Paper Series, 4. https://digitalcommons.osgoode.yorku.ca/olsrps/4
United Nations Global Compact (2024). Ten Principles of the UN Global Compact.           
https://www.unglobalcompact.org/what-is-gc/mission/principles
Verma, A. K. (2018). Ecological Balance: An Indispensable Need for Human Survival. Journal of Experimental Zoology, India, 21(1), 40.    
https://www.cabidigitallibrary.org/doi/full/10.5555/20183127254
دوره 1، شماره 1 - شماره پیاپی 1
فروردین 1404
صفحه 91-112
  • تاریخ دریافت: 20 مرداد 1404
  • تاریخ بازنگری: 29 شهریور 1404
  • تاریخ پذیرش: 05 مهر 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 28 مهر 1404
  • تاریخ انتشار: 01 آذر 1404