شبکه معنایی مفاهیم اخلاقیِ اغماض، عفو و صفح در قرآن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی اخلاق اسلامی، دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران (نویسنده مسئول).

2 گروه ادیان و عرفان، دانشکده الهیات و ادیان، دانشگاه شهید بهشتی، تهران، ایران.

چکیده

این مقاله به بررسی شبکه معنایی سه واژه اخلاقی قرآنی «اغماض»، «عفو» و «صفح» می‌پردازد و تلاش می‌کند تا تفاوت‌های ظریف معنایی و کاربردی این واژگان را در بافت فرهنگی و زبانی قرآن کشف کند. با توجه به قرابت معنایی این واژگان و وجود تفاوت‌های ظریف در کاربرد آنها در متون قرآنی، نویسنده با استفاده از روش معناشناسی واژگانی و الگوی ایزوتسو از مکتب بن، ساختار معنایی این سه واژه را در قالب روابط ترادفی، تقابلی و منشأ و پیامدها تحلیل می‌کند. نتایج نشان می‌دهد که هر سه واژه مربوط به فضیلۀ گذشت هستند، اما در جنبه‌هایی مانند شرایط وقوع، منشأ و پیامدها با یکدیگر متفاوتند. «عفو» به معنای گذشت از مجازات در برابر خطاهای بزرگ و پس از عذرخواهی است و منشأ آن شامل صفاتی چون احسان، حلم و غفران است. «صفح» گذشتی کامل‌تر است که شامل ترک سرزنش و جلوگیری از احساس شرمندگی خطاکار نیز می‌شود و اغلب بدون نیاز به اعتراف مستقیم به خطا رخ می‌دهد. «اغماض» نیز به معنای چشم‌پوشی از خطا یا سهل‌انگاری است که ممکن است ناشی از خوف، محبت یا کرامت باشد و بدون وجود توبه یا عذرخواهی صورت گیرد. این مقاله همچنین تأکید می‌کند که درک دقیق این واژگان تنها از طریق تحلیل شبکه معنایی و در نظر گرفتن بافت فرهنگی و زبانی قرآن امکان‌پذیر است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Discovering the Semantic Network of the Three Concepts of Indulgence, Forgiveness, and Forgiveness in the Holy Quran

نویسندگان [English]

  • Mohammad Javad Norouzi Eghbali 1
  • hasan saeidi 2
1 PhD student in Islamic Ethics Teaching, Faculty of Theology and Religious Studies, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran (Corresponding Author).
2 Department of Religions and Mysticism, Faculty of Theology and Religious Studies, Shahid Beheshti University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

Introduction: This study aims to analyze and reconstruct the semantic network of three key Qur’anic terms: ʿAfw (pardon), Ṣafḥ (overlooking), and Ighmāḍ (forbearance\leniency). Although these concepts are semantically related, each possesses a distinct position and function in the ethical structure of the Qur’an. Using lexical semantics grounded in the Izutsuian approach, the research explores how these terms operate through semantic components, collocations, paradigmatic relations, and conceptual fields.
Findings: Findings indicate that ʿAfw is deeply associated with attributes such as iḥsān (benevolence), ḥilm (forbearance), and ghufrān (forgiveness), and stems from conscious inner virtue—typically enacted in a context of authority and with reformative intent. Ṣafḥ refers to respectful turning away without punitive action, suggesting dignified restraint. Conversely, ighmāḍ denotes an intentional “closing of the eyes” to faults, potentially motivated by fear, generosity, or affection, and often manifests without confrontation.
Discussion: The semantic distribution of these terms across various Qur’anic verses demonstrates their role in different moral, social, and pedagogical contexts. Furthermore, the study reveals their interconnectedness with related terms such as tawba (repentance), raḥma (mercy), faḍl (grace), ʿiqāb (punishment), and jazāʾ (recompense), all of which form an extended conceptual field central to the Qur’an’s ethical discourse. Employing both micro-level (componential analysis) and macro-level (field mapping) perspectives, the research proposes a systemic model of Qur’anic forgiveness semantics. The study also incorporates exegetical and lexical sources—including Mufradāt (Ragheb), Majmaʿ
al-Bayān (Tabarsi), and Tafsīr al-Mīzān (Tabatabaʾi)—to contextualize and differentiate the nuances of these concepts. Ultimately, this paper underscores that semantic network analysis offers a robust tool for uncovering the Qur’an’s ethical system and deepening understanding of its foundational moral logic.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Quran
  • forgiveness
  • indulgence
  • semantic network
  • Izutsu
  • lexical semantics
آذرنوش، آذرتاش (۱۳۸۸). فرهنگ معاصر عربی-فارسی. تهران: نشر نی.
آل سعدی، عبدالرحمن بن ناصر (۱۴۰۸ق). تفسیر الکریم الرحمن. بیروت: مکتبة النهضة العربیه.
آلوسی، شهاب‌الدین محمود (۱۳۳۵ق). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
ابن فارس، احمد (۱۴۰۴ق). معجم مقاییس اللغة. قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (۱۴۱۴ق). لسان العرب. بیروت: دار صادر.
أبو المسعود، محمد العمادی (بی‌تا). إرشاد العقل السلیم إلى مزایا القرآن الکریم. بیروت: دار احیاء التراث العربی.
انتشاری، زهره (۱۳۹۵). نگرشی نو بر فضائل اخلاقی (عفو، صفح و غفران) از منظر قرآن و روایات. نشریه قرآنی کوثر، ۵۷: 160-141.                                         https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1318204
ایزوتسو، توشیهیکو (۱۳۶۳). مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن. ترجمه سیدحسین نصر و عبدالکریم سروش. تهران: خوارزمی.
پاکتچی، احمد (۱۳۹۲). ترجمه‌شناسی قرآن کریم. تهران: دانشگاه امام صادق(ع).
جوادی آملی، عبدالله (۱۳۸۷). تفسیر تسنیم. قم: اسراء.
جوهری، اسماعیل بن حماد (1414 ق). الصحاح. بیروت: دار العلم للملایین.
حسینی، سیدحامد؛ مشک‌مسجدی، راضیه (۱۴۰۰). آثار تربیتی عفو از دیدگاه قرآن کریم. پژوهش‌نامه اخلاق، ۱۲(۱): ۴۵-۶۸. https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1343406
خازن، علی بن محمد بن إبراهیم (۱۳۹۹ق). تفسیر الخازن المسمى لباب التأویل فی معانی التنزیل. بیروت: دار الفکر.
خطیب، محمد عبدالکریم (1424 ق). التفسیر القرآنی للقرآن. جلد 1 و2. بیروت: دارالفکر العربی.
دهخدا، علی‌اکبر (۱۳۸۰). لغت‌نامه. جلد 20-1. تهران: دانشگاه تهران.
دهقان‌پور، علیرضا؛ بخشی، ژیلا (۱۳۹۳). معناشناسی احسان در قرآن. پژوهشنامه معارف قرآنی، ۵(۱۷): 83-61.
ذهبی، محمدحسین (۱۴۳۰ق). التفسیر و المفسرون. بیروت: احیاء التراث العربی.
رازی، فخرالدین (۱۴۲۰ق). مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر). بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (۱۴۰۴ق). مفردات الفاظ قرآن. تهران: مرتضوی.
زبیدی، محمد بن محمدمرتضی (۱۴۱۴ق). تاج العروس من جواهر القاموس. بیروت: دار الفکر.
زنجانی، محمد بن یعقوب (۱۴۲۴ق). التفسیر الموضوعی لآیات العظمة القرآنیه. قم: دار العلم.
سیوطی، جلال‌الدین (۱۴۰۴ق). الدر المنثور فی تفسیر بالمأثور. قم: کتابخانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
شجاعی فرد، رقیه (۱۳۹۸). تحلیلی بر آثار تربیتی عفو و صفح در سیره علوی. پایان‌نامه کارشناسی ارشد منتشرنشده، دانشگاه ولی‌عصر (عج) رفسنجان.
شریف الرضی، محمد بن حسین (بی‌تا). نهج البلاغه. تهران: تابان.
شویرخ، فهد بن عبدالعزیز (1440 ق). عفو أهل العلم عمن ظلمهم وآذاهم. شبکه الألوکه. https://alukah.net
صاحب بن عباد، اسماعیل (۱۴۱۴ق). المحیط فی اللغة. بیروت: عالم الکتب.
صالحی، زینب (۱۳۹۴). بخشایش و پدیدارهای مشابه؛ تعریف بخشایش بر اساس وجه سلبی و ایجابی. پژوهش‌نامه اخلاق، ۸(۲۹)، 42-21. https://www.sid.ir/paper/217335
صفا، وحید (۱۴۰۱). گونه‌شناسی صورت‌بندی‌های مفهوم «بخشایش» در قرآن کریم و ترجمه‌های فرهنگی آن. نشریه مطالعات قرآن و حدیث، ۳۰: 313-279.                                           https://doi.org/10.30497/qhs.2021.14926.2925
صفوی، کوروش (۱۳۷۹). مبانی معناشناسی. تهران: سروش.
طباطبایی، محمد حسین (۱۴۱۷ق). المیزان فی تفسیر القرآن. قم: جامعه مدرسین.
طبرسی، فضل بن حسن (1414 ق). مجمع‌البیان فی تفسیر القرآن. تهران: ناصر خسرو.
طبری، ابو جعفر محمد بن جریر (۱۴۱۲ق). جامع البیان فی تفسیر القرآن. بیروت: دار المعرفه.
عسکری، حسن بن عبدالله (۱۴۰۰ق). الفروق فی اللغه. بیروت: دار الآفاق الجدیده.
غزالی، محمد بن محمد (بی‌تا). احیاء علوم‌الدین. بیروت: دارالندوة الجدیده.
غفارزاده، علی (۱۳۹۳). بررسی تفسیری آیات عفو و صفح از اهل کتاب. نشریه مطالعات تفسیری، ۱۷: 30-7.
فراهیدی، خلیل بن احمد (۱۴۰۹ق). کتاب العین. قم: نشر هجرت.
فیروزآبادی، محمد بن یعقوب (۱۴۱۵ق). القاموس المحیط. بیروت: دار الکتب العلمیه.
کاظمی‌تبار، محمدعلی؛ رفسنجانی مقدم، فاطمه؛ مرادیان باغ سیاه، فهیمه (۱۴۰۰). معناشناسی ماده «صفح» بر پایه روابط هم‌نشینی و جانشینی در قرآن. کنفرانس بین‌المللی مطالعات جهانی در علوم انسانی، مدیریت و کار آفرینی، تهران. https://civilica.com/doc/1448812
لسانی فشارکی، حسین؛ حاجی‌علی زهرایی، سمیه (۱۳۹۶). جایگاه عفو و صفح در نظام اخلاقی اسلام. پژوهش‌نامه اخلاق، ۹(۱): 50-31.                                                     https://www.noormags.ir/view/fa/articlepage/1343406
لطفی، سید مهدی (۱۳۹۳). بررسی و نقد معناشناسی قرآنی ایزوتسو. دوفصلنامه پژوهش‌های زبان‌شناختی قرآن، ۳(۲): ۳۹-۵۲.                                                                               https://nrgs.ui.ac.ir/article_17176.html
مجددی برکتی، محمد عمیم الاحسان (۱۴۳۰ق). التعریفات الفقهیه. بیروت: دارالکتب العلمیه.
مدبر اسلامی، علی (۱۴۰۰). گذشت بزرگوارانه؛ تحلیل چیستی «صفح» در قرآن، با تأکید بر دیدگاه علامه جوادی آملی. اخلاق وحیانی، ۱۱(1388): 37-5.                                                                    https://doi.org/10.22034/ethics.2021.134654
مصطفوی، حسن (۱۴۳۰ق). التحقیق فی کلمات القرآن الکریم. بیروت: دار الکتب العلمیه.
مطرزی، ناصر بن عبدالسید (۱۳۹۹ق). المغرب فی ترتیب المعرب. حلب: مکتبه اسامه بن زید.
مطهری، مرتضی (۱۳۹۸). آشنائی با قرآن. تهران: صدرا.
مناوی، محمد عبدالرؤوف (۱۴۱۰ق). التوقیف على مهمات التعاریف. بیروت: دار الفکر المعاصره.
میرحسینی، سیدمحمد، و قاسمی حامد، مرتضی (۱۳۹۴). معرفی و نقد روش ایزوتسو در کتاب مفاهیم اخلاقی-دینی در قرآن مجید. پژوهشنامه معارف قرآنی، ۵(۱۹): 68-45.
نراقی، احمد بن محمد مهدی (۱۳۹۳). معراج السعاده. تهران: برگ.
هرندی، محمد جعفری؛ طاهری آکردی، محمد حسین؛ قاسمی فیروزآبادی، مهدی (۱۳۹۱). مبانی عفو الهی از نگاه عقل و نقل. کلام اسلامی، ۲۱(۸۴): 68-45.
Govier, T. (2002). Forgiveness and Revenge. London & New York: Routledge.
Griswold, C. L. (2007). Forgiveness: A philosophical Exploration. Cambridge University Press.
Haber, J. G. G. (1991). Forgiveness. USA: Rowman & Littlefield Publishers.
Haley, J. O. (1998). Apology and Pardon: Learning from Japan. American Behavioral Scientist, 41(6), 842–867. https://doi.org/10.1177/0002764298041006006
Hughes, P. M. (2010). Forgiveness. Stanford Encyclopedia of Philosophy.  
https://plato.stanford.edu/entries/forgiveness/
دوره 1، شماره 1 - شماره پیاپی 1
فروردین 1404
صفحه 221-242
  • تاریخ دریافت: 17 اردیبهشت 1404
  • تاریخ بازنگری: 10 تیر 1404
  • تاریخ پذیرش: 31 تیر 1404
  • تاریخ اولین انتشار: 02 مهر 1404
  • تاریخ انتشار: 01 آذر 1404